top of page

VERBARIUM

 

Tekst bestilt av Ibsen- og Hamsundagene 2015. Urframført under åpningen av festivalutstillingen i Reimanngården, Grimstad 2015.

 

Kanskje er dette året

det Herrens år 1543,

kanskje er dette ein stad i Sogn, 

kanskje er det i nærleiken av Urnes,

og kanskje er det august,

jo, det må vere august,

merkar du ikkje at det er 

seinsommar over Lustrafjorden

og dei slake bakkane som ber grøda si

ned mot vatn,

kornet er mognande lysande gult

og sigdane nyslipte, klare for hender,

og i dag ligg augustvarmen tung

over bøar og åkrar og skogholt,

så vidt rørt av ørsmå pust av vind

som knapt krusar vatnet vi ser der nede;

i dag er verden dus og mild i varmedisen,

og det kjem ein mann gåande 

tvers over bøen, mot skogkanten,

under armen har han ei mappe 

eller ein liten kasse,

det er ikkje lett å skilje

på denne avstanden,

men du kan sjå ryggen hans, han er tettvaksen

og kraftig og midt i livet,

han sveittar men merkar  det ikkje, 

han går raskt, han er Gjeble Pederssøn, 

superintendent i Bergen, Noregs første

protestantiske biskop, han er her 

djupt inne i fjordane

på visitas med sitt katolske hjarta og sin munn

som forkynner luthersk lære

etter påbod frå kongen i København,

langt borte frå Urnes og det mørke lodne lyset

inne i stavkyrkja.

 

Men nå er han ute under ein høgare himmel,

han er komen

bort til kanten av den nyslåtte bøen,

der det er eit holt og ei glenne,

eit lite mikroklima, 

beskytta mot trekken frå fjorden,

han er på leiting,

han håper å finne,

og hjarta hans slår litt raskare,

nå bøyer han seg ned, der er det 

ei plante, ein blomst han aldri før har sett.

Han fell på kne. 

Han vil kome nærare.

Biskop Gjeble er på leiting etter Gud.

Gud kan ikkje finnast ein gong for alle,

han må finnast igjen og igjen,

og Gjeble vil halde fram med å leite,

med all sin lærdom, henta inn

i den oppblomstrande humanismens Europa,

leite i dei gulna ark med den heilage skrift

og spor etter hender,

i latinens konstruksjonar der kvart ord

veg tungt på tunga,

i den eigne tankens slingrande vegar

der ein treng rettesnorer og vegvisarar.

Og han vil leite i verdens vokster,

i det veldige myldrande gudsbiletet

som grønkar og blømer og døyr

og blømer igjen, 

på ny og på ny.

Og her står han, meister Gjeble,

i ei glenne i eit skogholt i Urnes,

og ser blomsten utfalda

som eit ope auga,

kanskje er det eit atterskin 

av Guds auga han ser,

kanskje er den vesle doggdropen

på kronbladet

ei tåre i Guds augnekrok.

Han lar dropen røre leppene

som var det ei heilag handling, 

Guds destillat,

det er ikkje eit sakrament

men her i glenna 

kjennest det ein augneblink

nesten som eit sakrament,

han skjelv på handa

og prøver å slå tanken frå seg.

Gjeble bøyer seg heilt ned og løyser planta

forsiktig og kjærleg 

frå grepet i jorda,

han løfter den opp i lyset,

opp frå den lukka tause underjorda

der mørkret bur,

han pussar planta og legg den på plass

i sitt herbarium 

som han bar med seg under armen,

den skal pressast og tørkast

og festast opp på papir

med hans eiga sirlege handskrift ved sida

der han skal formulere alt han veit

om sitt funn, 

natur og skrift skal spegle kvarandre

og utfylle kvarandre,

ikkje berre eit herbarium 

men også eit verbarium,

han skal skrive ned alt han forstår

og legge det på plass i sin hortus siccus,

sin tørre papirhage, til Guds ære

og kunnskapens vokster,

for han er skapt med forstand

og forstandens imperativ om å bli brukt.

Han er ein gartnar

på papir og i jordsmonn,

som hans fosterson og etterfølgjar

Absalon Pederssøn Beyer ser;

denne urtegaards mann

laa om sommeren udi sin have

og vogtede henne

med en saadan behagelighet til urter,

og forundrede sig paa 

Guds nærværelse derudi.

 

Og her forlet vi meister Gjeble,

forundra i sin hage,

der årets sirkel viser opp 

skapelsens runddans frå fødsel og vokster 

til død og gjenoppstandelse.

Vi ser han ikkje lenger over bøen i Urnes,

han bleiknar og blir borte

på grensa mellom sivilisasjon

og urskog,

det som er forma

av menneskets arbeid og kunnskap,

og det som tilhøyrer ei større skaping.

Også herbariet hans forsvinn,

det løyser seg opp og blir til støv,

flimrar i lufta i forletne studérkammer,

eller flammar opp i logane

frå ein bybrann,

slik så mange herbarium har gjort,

historien har lukka seg kring dei,

hortus siccus, hortus pictus,

kollekt, eksikat,

nokre få overlevde tidas herjingar,

som Gherardo Cibos urtebok;

han samla i traktene kring Bologna

samtidig som meister Gjeble leita

i eit karrigare, vest-norsk habitat

mellom sjø og gråstein, 

men kvifor samla dei, 

kva var det dei ville?

Ville dei kartlegge Guds skaparverk,

eller ville dei gjere seg til herre over det

og føre det inn i kolonner og system,

under kontroll?

Er det lettare å hanskast med ein natur

som er tørka ut til eit bilete, eit symbol,

nature morte?

Når Freud drøymde om blomster,

var dei tørka, aldri levande, i vokster.

Korleis skal vi forstå det?

Freud forstod det ikkje.

Og like lite kan vi vere sikre på

kva som djupast inne dreiv

våre enda fjernare forfedrar,

naturens tidlege studentar. 

Ville dei legge verden under seg?

Eller ville dei bekjempe forgjengeligheten,

bevare vekstane som fantom

eller inntørka skuggar av seg sjølv,

men likevel seg sjølv?

Eller var det nok, meir enn nok

å samle verden inn for å samle kunnskap, 

lære og vite og kjenne og forstå? 

 

Herbarium og foliantar

kunne forsvinne,

men kunnskapen hadde mange liv,

den kunne gå frå munn til munn,

også på folkemunne,

oppsamla av kloke koner og signekjerringar

og urtekallar,

ein halvt hemmeleg eller 

heilt hemmeleg kunnskap

som stundom kunne føre beraren

opp på bålet, som heks eller kjettar,

men kunnskapen var allereie kviskra

vidare til neste øyra,

og slik slynga kjeden seg 

bakover gjennom tida,

gjennom hundreår, tusenår,

allereie Hippokrates visste,

fire hundre år før Kristi fødsel,

at avkok av borken på Salix alba,

det kvite piletreet,

hjelpte mot smerten ved barnefødsel,

og det gjekk meir enn to tusen år

før vitskapen klarte å ta igjen kunnskapen

som var innhausta i naturens kretsløp;

på attenhundretalet vart salicylsyre framstilt

i laboratorium,

det same stoffet som fanst 

i Hippokrates' pile-avkok,

og frå laboratoriet 

gjekk vegen inn i eit anna kretsløp,

det medisinsk-økonomiske,

i små glasflasker med påskrifta Aspirin.

 

Og andre løfta med seg 

sin del av den store kunnskapen,

munkar og nonner

i klosterhagane med lækjande vekstar 

og nærande vekstar 

og vekstar som skulle eksistere

berre fordi dei var så vakre,

fordi Gud hadde skapt verden vakker,

og kvar klosterhage var ein liten  

snipp av paradis,

eit ufullkome bilete 

av Herrens eigen fullkomne hage,

det var eit Eden i utlegd,

ei påminning om noko som låg

bortanfor menneskeleg fatteevne

og berre tilgjengeleg i glimt

i visjonar, slik abbedisse Hildegard frå Bingen

såg i sine ekstatiske syner, bortrykt i sin hage

og fylt av den sfærenes musikk 

som ho skreiv ned.

 

Men også dei trufaste slitar-munkar

og nøysomme nonner 

i det strenge steinrike her nord

hadde denne gneisten i bringa

og var skaparkraftas handlangarar

i sine hagar, på Halsnøy, ved Lysekloster,

Nonneseter, Utstein, Selje.

 

Også vi her nord hadde våre bidrag å gi;

for meir enn eit halvt årtusen sidan 

vart molter samla i Noreg og spreidd

til renessansens legar i Europa

som middel mot skjørbuk.

 

Og kunnskapen flyt gjennom tida,

gjennom lukka og opne kanalar,

frå dei eldste erfaringar, 

frå dei første samlarar,

frå urtekoner og munkar

og den tidlege vitskapens systematikarar,

frå alle verdenshjørne,

kokain frå coca-busken 

og kinin frå chinkona-treets bark

i Sør-Amerika,

like fullt som reinfann 

frå den europeiske krattskogen; 

det flyt inn i apoteka alt saman,

klosterhagar blir til apotekhagar

og det kjem inn bak disken 

med sine preparat

på utstilling, ein verden 

midt mellom vitskap og magi,

også i Grimstad, ein desemberdag i 1843

då den nykonfirmerte Henrik Ibsen

steig over terskelen 

til apotekar Reimann for å lære, 

mellom flasker og kolbar og retortar, 

i den sterke lukten av infus og dekokt

og tinkturar,

storkenebb for sårlækjing,

perikum for hjarta,

vendelrot for svevn,

merian, steinkløver, lavendel,

safran, anisolje, ormefrø,

rosenvatn og rosenolje,

alant-rot og kolofonium,

rektifisert alkohol og knuste laurbær,

og ei øskje full av små illeluktande klumpar

med den skræmelege påskrifta Dyvelsdrek,

Djevelens avføring, som skulle hjelpe

mot så mange slags plager,

manglande kjønnslyst, dystenteri

eller neglebiting.

 

Så fjernt det er, og så kort tid sidan.

I den globale sterile nesten luktfrie 

medisinalindustriens tidsalder

ser frykten annleis ut enn den gjorde

den gong for 170 år sidan,

nå er det temperaturen som aukar 

og isen som minkar og havet som kan kome

til å slikke mot våre grunnvollar,

nå fryktar vi kjernefysisk nedsmelting 

og radioaktive vindar og nukleær vinter,

og difor har vi bygt oss 

ein nedfrosen hage, med nedskrudde genar

og livskraft på vent,

ein frø-kvelv 120 meter inne i Platåberget,

i Svalbards permafrost,

der skal kvile millionar på millionar

av frø, eit repositorium 

fylt av verdens håp 

om varig føde og varig liv. 

 

Hadde vi kunna hente meister Gjeble dit,

ville han falle på kne

og bede ei dobbel bøn:

At alle klodens frø-emne måtte samlast der,

og at det aldri måtte bli bruk for dei.

  

Paal-Helge Haugen

bottom of page